1. Κάποτε τελειώνοντας την Β' εξαταξίου
Γυμνασίου ο μαθητής ήξερε καλά την Γραμματική
της αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης και τελειώνοντας
την Δ' τάξη κατείχε το συντακτικό, το
ετυμολογικό και τους χρόνους των ανωμάλων
ρημάτων.
Τώρα πόσοι μπορούν να διακρίνουν τους φθόγγους
από τα γράμματα, και πόσοι γνωρίζουν την χρήση
των τόνων και των πνευμάτων, την ετεροποίηση και
την αντιμεταχώρηση, τα μέρη του λόγου και την
τρίτη κλίση, τα εναρκτικά, τα θαυματικά και τα
εφετικά ρήματα;
Θεωρώ αυτονόητη την διαχρονικότητα και την
τελειότητα της Ελληνικής Γλώσσης. Όπως επίσης το
ξεπέρασμα της φάσεως των εντυπωσιασμών και των
λογοπαιγνίων. Οι πρώτοι νοηματικοί πυρήνες, που
θα μας απασχολήσουν στην προσπάθεια μας να
διευρευνήσουμε το θέμα μας, είναι οι σχετικοί με
το πρόβλημα των σχέσεων του κόσμου των αισθητών
και του κόσμου των εννοιών με τις λέξεις:
α. Τα αισθητά είναι εντός χώρου και χρόνου, ενώ
τα νοητά είναι πέραν του χώρου και του χρόνου.
β. Σταθερό σημείο επαφής αυτών των δύο κόσμων
είναι το πνεύμα και η συνείδηση του ανθρώπου (Conscientia
ut adaequatio rei et intellectus).
γ. Επίσης σημεία επαφής τους είναι όλα τα μεγάλα
έργα του ανθρωπίνου πνεύματος-ο μύθος, η γνώση,
η τέχνη, η πρακτική, η θρησκεία και η γλώσσα.
δ. Με την γλώσσα ο άνθρωπος υπερνικά το χάος των
εντυπώσεων και των αισθημάτων.
3. Κάθε λέξη χωριστά περιορίζει το αντικείμενο
της και με αυτόν τον περιορισμό κάπως το
νοθεύει. Όμως η γλώσσα δεν είναι απλώς πολλές
χωριστές λέξεις, ούτε άθροισμα λέξεων, αλλά
έμψυχη ενότητα και δομές.
στ. Ο κόσμος, ο λόγος και η γλώσσα είναι τρεις
κύκλοι, που ο ένας τείνει να καλύψει τον άλλον.
Ο λόγος είναι εσωτερικός μέσα στον κόσμο και
αυτόν έρχεται ο άνθρωπος να συλλάβει με την
γλώσσα. Για σκεφθήτε τον Λόγον του Ηρακλείτου,
τον Λόγον του Ιωάννου, τον αριθμητικόν και τον
γεωμετρικον Λόγον, τον ανθρώπινον Λόγον και την
Λογική.
ζ. Ο Σωκράτης με το απλό ερώτημα «Τι εστίν;»
ζητεί την ενόητα του νοήματος, που κρύβει η
λέξη. Η έννοια πρέπει να είναι κάτι τι σταθερό,
να έχει ταυτότητα και να είναι λογικώς καθαρή.
η. Μορφές της νοήσεως είναι : η έννοια - η κρίση
- ο συλλογισμός. Τι από τα τρία προηγείται; Ο
συλλογισμός είναι συνδυασμός κρίσεων και η κρίση
συνδυασμός εννοιών. Οι λέξεις είναι τα γλωσσικά
περιβλήματα των εννοιών.
Οι απόψεις Ερμογένους, Κρατύλου και Σωκράτους
για το ονομάζειν
• Ερμογένης: Η ορθότης των ονομάτων έγκειται στο
ότι ετέθησαν στα πράγματα συμφώνως προς τον νόμο
εκάστου ανθρώπου. Επομένως τα ονόματα τίθενται
υφ' εκάστου.
Συγκεκριμένα: 1) Τα ονόματα (δηλαδή οι λέξεις)
τίθενται στα πράγματα κατά σύμβασιν και
συνήθειαν (νόμω και έθει των εθισάντων και
καλούντων, 384 d 7-8).
2) Η ορθότης των ονομάτων είναι απλή συνθήκη και
ομολογία (384 d 1-8)
3) 'Oτι αν τις τω θήται όνομα τούτο είναι το
ορθόν (384 d 2-3). Η βούληση του ονοματοθέτη
είναι απόλυτος. Συνέπεια αυτής της απόψεως
είναι, ότι δεν υπάρχουν μη ορθά ονόματα. Εδώ
ισχύει με άλλα λόγια το δόγμα του Πρωταγόρου
«Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος».
• Κρατύλος: Η ορθότης έγκειται στην φύσει μίμηση
των ονομάτων στο ότι δηλαδή αυτά κείνται στα
πράγματα εκ φύσεως.
Τα ονόματα επομένως κείνται και δεν τίθενται.
Κατά τον Σωκράτη και άρα κατά τον Πλάτων το
όνομα είναι μία αδιάσπαστη ενότης και το
ερώτημα, τι σημαίνει το όνομα, δεν δύναται να
ταυτισθή προς το ερώτημα, τι σημαίνουν τα
γράμματα του, αλλά προς το ερώτημα, ποίον είναι
το πράγμα, το οποίο ορίζει αυτό το όνομα. Έτσι
τα ονόματα δεν δύνανται να αναλυθούν σε
στοιχεία. Ένα όνομα είναι απλή σύζευξη γραμμάτων
και όχι σύνθεση «σημαντικών» στοιχείων.
Ο Σωκράτης δέχεται, ότι τα ονόματα είναι «δηλώματα»
διότι έχουν καθιερωθή κατόπιν συμφωνίας
(συνθήκη) των επαϊόντων και διότι αποδίδουν
κάποιον πρόθεση (διάνοιαν).
Άλλωστε και ο Αριστοτέλης στο «Περί ερμηνείας»
του (16 α 19) τονίζει: «Όνομα εστί φωνή
σημαντική κατά συνθήκην».
Εν ω μετρώ τηρούνται οι κανόνες, που διέπουν
μίαν γλώσσα, όταν δηλούται κάτι, τότε η απόφανση
είναι ορθή και αληθής• όταν όμως δεν τηρούνται
οι κανόνες, αυτοί, τότε η απόφανση είναι μη ορθή
και ψευδής (430 δ 2 -8).
Όλες οι επιστήμες έχουν έναν βαθμό ακριβείας,
περισσότερο ή λιγώτερο στατιστικού χαρακτήρος.
Μόνον οι μαθηματικές επιστήμες έχουν ύψιστο
Βαθμό ακριβείας. Και, επειδή από τις μαθηματικές
επιστήμες η γεωμετρία είναι εκείνη που
ασχολείται με σχήματα, με λήμματα, με θεωρήματα,
με αποδείξεις και λογικά συμπεράσματα, είναι
εκείνη, που οφείλει να αποτελεί το όριο
ακριβείας, στο οποίο πρέπει να τείνη η ακρίβεια
των εννοιών μιας γλώσσης.
Παραδείγματα γεωμετρικής ακριβείας εννοιών
α. Βαρύκεντρον: το σημείο τομής των διαμέσων
τριγώνου
β. Ορθόκεντρο: το σημείο τομής των υψών τριγώνου
γ. Έγκεντρον: το σημείο τομής των διχοτόμων
τριγώνου.
δ. Περίκεντρον: το σημείο τομής των μεσοκαθέτων
των πλευρών τριγώνου.
ε. Παράκεντρον: το κέντρο κύκλου, που εφάπτεται
εξωτερικώς σε μίαν πλευρά τριγώνου και στις
προεκτάσεις των δυο άλλων πλευρών.
στ. Η ανάλυση της λέξεως: «ε-λε-λύ-κ-ειν»
Παραδείγματα ακριβείας γωμετρικών ορισμών.
α. Ο γεωμετρικός τόπος των σημείων του επιπέδου
που ισαπέχουν από δεδομένο σημείο, ονομαζόμενο
κέντρον, καλείται κύκλος.
β. Έλλειψη καλείται ο γεωμετρικός τόπος των
σημείων του επιπέδου, των οποίων το άθροισμα των
αποστάσεων από δεδομένα σημεία ΕΙ και Ε2 του
αυτού επιπέδου καλούμενα Εστίες, είναι σταθερό
και μεγαλύτερο της αποστάσεως ΕΙ Ε2, δηλαδή της
εστιακής αποστάσεως.
Η εντελέχεια και η ενδελέχεια
α. εντελέχεια = εν + τέλος + έχω
β. ενδελέχεια = εν + δόλιχος => ενδελεχής =
μακροχρόνιος, διαρκής, διηνεκής ενδελεχώς =
συνεχώς, αδιαλείπτως - ενδελέχεια = η διάρκεια,
το αδιάλειπτον.
Δόλιχος = ο μακρός δρόμος, μήκους άνω των 2
σταδίων, εν αντιθέσει προς τον δρόμον του
σταδίου.
Δόλιχος = (επιθ) μακρός, επίπονος Δολιχοδρομώ =
τρέχω τον δόλιχον
Σταδιοδρομώ = τρέχω το στάδιον.
Ο ορισμός της «εντελέχειας» και η γεωμετρική
ακρίβεια της Ελληνικής Γλώσσης.
Την «εντελέχεια» την δημιούργησε ο Αριστοτέλης
και την χρησιμοποιεί 30 φορές στο έργο του
«Φυσική ακρόασις» και 39 φορές στο έργο του
«Μετά τα Φυσικά» Επίσης ο Σέξτος ο Εμπειρικός
την χρησιμοποιεί 5 φορές στο βιβλίο του «Προς
Λογικούς».
• Ένας κορμός δένδρου για να γίνει τραπέζι,
χρειάζεται την επενέργεια κάποιου τεχνίτη. Αυτός
και μόνον αυτός θα μετεξελίξει τον κορμό από την
εν δυνάμει ουσία του τραπεζιού στην εν ενεργεία
ουσία του τραπεζίου.
• Ένας σπόρος σιταριού όταν πέσει στο χώμα,
μετεξελίσσεται από την εν δυ νάμει κατάσταση του
στάχυος στην εν ενεργεία κατάσταση του στάχυος
αφ' εαυτού του και χωρίς την μεσολάβηση κανενός
τεχνίτη.
• Η δυνατότης, λοιπόν, ενός όντος να
μετεξελίσσεται αφ' εαυτού από την εν δυνάμει
κατάσταση στην εν ενεργεία κατάσταση, αποτελεί
την λεγόμενη «εντελέχεια».
Μία μόνη λέξη - ένα ολόκληρο βιβλίο. Ας
προσπαθήσει κάποιος να την μεταφράσει σε
οποιαδήποτε άλλη γλώσσα. Θα χρειασθεί
τουλάχιστον μίαν παράγραφο. Το γεγονός αυτό
αποδεικνύει την γεωμετρική ακρίβεια της
Ελληνικής Γλώσσης και την έλλειψη γεωμετρικής
ακριβείας των άλλων γλωσσών.
Παναγιώτης Κων. Μητροπέτρος
Φιλολόγος-Νομικός
